4. Praktikan, zer esan nahi du politika publikoek giza eskubideen printzipioetan oinarritu behar dutelako ideiak?
A. Barne legediak giza eskubideen oinarrizko edukia bermatu behar du, Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearekin bat etorriz
Aurrez adierazi dugu jadanik Konstituzioko 10.2 artikuluak zer xedatzen duen:
“Konstituzioak aitortzen dituen oinarrizko eskubideei eta askatasunei buruzko arauak interpretatzeko, kontuan hartuko da Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala, bai eta gai berberen inguruan Espainiak berretsi dituen nazioarteko tratatuak eta itunak ere”.
Konstituzio Auzitegiak ondorioztatu duenez, paragrafo horrek ez die konstituzio-mailarik ematen giza eskubideen nazioarteko tratatuetan jasotako eskubideei, baina, hala ere, “gure Konstituzioan ere ezartzen ez diren arte (... ) horko manuak tratatu edo hitzarmen horien edukiarekin bat etorriz interpretatu behar dira, eta, beraz, praktikan, eduki hori gure Konstituzioko I. tituluko bigarren kapituluak adierazten duen eskubide eta askatasunen eduki konstituzionalki aitortu bat bihurtzen da, nolabait”156.
Eskubide zibil eta politikoei dagokienez, EZPNIko 2.2 artikuluarekin bat etorriz, botere publikoek beharrezko neurriak hartu behar dituzte nazioarteko tratatu horretan aitortutako eskubideak estatu barruan eragingarriak izango direla bermatzeko.
“Alderdi-estatu bakoitzak konpromisoa hartzen du, bere konstituzio-prozedurekin eta Itun honetako xedapenekin bat etorriz, beharrezko neurriak hartzeko, lege-xedapenak edo Itun honetan aitortuta dauden eta beste lege-xedapen edo beste izaera bateko xedapenek bermatzen ez dituzten beste izaera bateko xedapenak emateko”.
Nazio Batuetako Giza Eskubideen Batzordeak, manu horretan jasotako betebeharrari dagokionez, hauxe adierazi du: “Ez du onartzen erreserbarik eta berehalakoa da. Betebehar hori bete ez izana ezin da justifikatu Estatuaren barneko kontsiderazio politiko, sozial, kultural edo ekonomikoak aipatuta”157.
Gizarte-eskubideei dagokienez, nahiz eta EESKNIk ez duen zehazten zein diren bide egokiak ituneko arauak barne izaerarekin aplikatzeko, “juridikoki lotesleak diren giza eskubideei buruzko nazioarteko arauak zuzenean eta berehala aplikatu behar dira alderdi-estatu bakoitzeko barne-sistema juridikoan; hala, interesdunei bide emango zaie beren eskubideen babesa epaile eta auzitegi nazionaletan erreklamatzeko»; giza eskubideei buruzko nazioarteko zuzenbidea etxekotzeko hautatutako bideek «egokiak izan behar dute”, EESKNItik eratorritako “betebeharrak erabat betetzearekin koherenteak diren emaitzak ekartzeko”158.
Botere publikoek gaur egungo krisi ekonomikoaren testuinguruan hartutako doikuntza-neurrien jakitun, Nazio Batuetako EESKen Batzordeak, aurtengo maiatzeko bere azken oharretan, hauxe gomendatu zion Espainiari:
“Berma dadila hartutako austeritate-neurri guztiak Ituneko eskubide guztien gutxieneko funtsezko edukiarekin bat etor daitezen, eta har daitezela beharrezko neurri egoki guztiak funtsezko eduki hori edozein inguruabarretan babesteko, batez ere gizarte-egoera ahulean dauden edo baztertuta dauden pertsonentzat eta taldeentzat”159.
Botere publikoek bermatu behar dute Konstituzioan eta nazioarteko zuzenbidean ezarritako eskubideen lege-garapenak giza eskubide guztien funtsezko edukia errespetatzen duela eta bat datorrela giza eskubideen nazioarteko zuzenbideko parametro bermatzaileenekin.
B. Berdintasuna ez da printzipio kontu bat soilik; horrez gain, beharrezkoa da sistema ekonomikoaren funtzionamendu ona ziurtatzeko
Berdintasun formal eta materiala Zuzenbide-estatu sozial eta demokratikoaren nahiz giza eskubideen nazioarteko Zuzenbidearen funtsezko balio bat da. Berdintasunak, bere adierazpenik zabalenean, botere publikoak behartzen ditu, ez bakarrik beharrezko neurriak hartzera legez diskriminaziorik ez dela egingo bermatzeko, baizik eta baita giza eskubide guztien gauzatze progresibo eta erabatekoa galarazten duten oztopoak kentzera ere. Berdintasunaren interpretazio zorrotz eta murriztaile bat eginda, ezinbestean onartuko genuke, gogo onez onartu ere, Anatole France idazle ospetsuak, 1921eko Litetaratura Nobel saridunak, ateratako ondorioa: “Legeak, bere zintzotasun bikainean, debekatu egiten die hala aberatsei nola behartsuei zubipean lo egitea, kalean eskean aritzea eta ogia lapurtzea”.
Berdintasunaren ekarpena ez da mugatzen printzipioen eremura. Berdintasuna osagai beharrezkoa da, gainera, merkatu-ekonomiaren sistema ekonomikoa bideragarria izan dadin160. Azken mendean “kapitalismo demokratikoa” deiturikoaren herrialdeetan izan diren bi krisi zorrotzenen aurretik, hots, 1930eko urteetako Depresio Handiaren eta gaur egungo krisiaren (2007-2008) aurretik, desberdintasuna bat-batean areagotu da. Lansarien balio errealek modu jarraituan gain behera egin dezaten uzteak asaldatu egiten ditu kontsumoaren eta ekoizpenaren arteko oreka ekonomikoa ziurtatzeko beharrezkoak diren mekanismoak. Aberastasun-metaketa progresiboa gutxi batzuen esku egoteko bide ematen duen eredu ekonomikoak konbinazio arriskutsu bat dakar: deflazioa eskarian, finantza-aktiboen apreziazioa eta ekonomia produktiboaren gehiegizko mehartzea; horrek denak irteera zaileko krisi ekonomiko luze eta mingarri batera darama161.
Enpirikoki frogatua dago desberdintasuna ez dela lagungarria ekonomia hazteko; ez dago froga fede-emailerik ongizate-estatu garatuenean ere (eskandinaviar joerakoa) berdintasunaren eta eraginkortasunaren artean funtsezko kontraesan bat badela erakusten duenik162.
Espainiaren kasu konkretuan, erlazio esanguratsua dago desberdintasun-maila handiaren (%34, Gini koefizientea) eta zerga-bilketa publikoak duen maila txikiaren artean (BPGd-aren %36a, 15-EBko txikiena, Irlanda alde batera utzita), eta horrek iradokitzen du botere publikoek ahalegin handiagoa egin lezaketela erabilgarri dituzten baliabide guztiak mugiarazteko, diru-sarreretan dagoen desberdintasuna gutxitzeko eta eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatzeko bidean aurrera egiteko163.
Giza eskubideen printzipioen ikuspegitik, beharrezkoa da berdintasuna bermatzeko politika publikoak ezartzea, berdintasuntzat gaitasun eta autonomia pertsonalak eta gizarte demokratiko baten balio egituratzailea hartuta. Ikuspegi ekonomizista batetik, beharrezkoa da ulertzea desberdintasun gero eta handiagoek zalantzan jartzen dutela eredu ekonomikoaren bideragarritasuna. Berdintasun sozioekonomikoa, gainera, balio bat da berez, bide bat sistema ekonomiko orokorraren funtzionamendu ona ziurtatzeko.
C. Gizarte-politikak ez dira soilik funtsezkoak eskubide sozioekonomikoak lortuko direla bermatzeko; horrez gainera, ekonomikoki produktiboak eta errentagarriak dira
Gizarte-politikak beharrezko tresnak dira pertsona guztiek dagozkien eskubide sozioekonomikoak eskuratu ahal izan ditzaten. Botere publikoek beharrezko neurriak hartu behar dituzte gizarte-laguntzarako eskubidea modu eragingarrian baliatu ahalko dela bermatzeko. Eskubide horrek, beste edozeinek baino gehiago, gizarte-egoera ahulenean dauden taldeei eta pertsonei arreta berezia ematea exijitzen du. Espainiari buruzko bere azken txostenean, Gizarte Eskubideen Europako Batzordeak, Espainiak berreitsiriko 1961eko Europako Gizarte Gutuna betetzen dela zaintzeko arduradunak164, ondorioztatu zuen Espainiaren egoera ez datorrela bat Gutuneko 13.1 artikuluarekin bat. Horren arabera, estatuek konpromiso hauek dituzte:
“Behar beste baliabiderik ez duten eta beren ahaleginez lortzeko edo beste iturri batzuetatik, batez ere Gizarte Segurantzako araubideren bateko prestazio-bide batetik, jasotzeko moduan ez dauden pertsonek laguntza egoki bat lortu ahal izango dutela zaintzea eta gaixorik badaude behar duten zaintza izango dutela zaintzea”165.
Interes orokorreko zerbitzuak, eskubide sozioekonomikoak gauzatzeko bide ematen duten tresna ez ezik, garapen ekonomikorako, enplegu-sorkuntzarako, oparotasunerako eta gizarte-kohesiorako iturri ere badira. Kontuan izan behar da gizarte-politikarik ez izateak kostu ekonomiko handiak dakartzala produktibitaterako, enplegurako eta hazkunderako166. Kalitateko gizarte-zerbitzuak garestiak dira, baina bada gauza bat askoz ere garestiagoa: ez edukitzea.
Tradizioan, Espainiako gizarte-gastua urria izan da eta ez da bat etorri azken hamarkadetan izandako hazkunde ekonomikoarekin167. Gizarte Zerbitzuetako Zuzendari eta Kudeatzaileen Elkartearen DEC indizeak erakusten duen bezala, Estatu osoa kontuan hartuta gizarte-gastua oso desberdina da autonomia-erkidego batetik bestera, baina, edonola ere, ez dago erlaziorik batere erkidegoetako defizit-mailaren eta gizarte-zerbitzuen garapen-mailaren arabera. Euskal Autonomia Erkidegoak inbertitzen du diru gehien gizarte-zerbitzuetan (773 euro pertsona eta urteko), eta garapen-maila hori “ertain” gisa kalifikatua dago (6,7/20), soilik Gaztela eta Leonek gainditzen duela (6,9)168.
Batez ere krisi ekonomikoko garaietan, eta kontuan hartuta krisiaren eraginak azaleratu egiten direla batez ere langabezia-tasa izugarri handiaren bidez, botere publikoek gizarte-zerbitzuen arloan lanpostuak sortzeko mandatu konstituziogile gisa (edo behintzat behar besteko estaldura juridiko gisa) interpreta lezakete Konstituzioko 35. artikulua169.
Enplegua sustatzeko politikekin batera, beharrezkoa da Europar Batasuneko erakundeek ildo berean bultzada ematea. Alde horretatik, beharrezkoa litzateke Europako Banku Zentralaren mandatu kontserbadore eta erredukzionista berrikustea, hots, “prezioen egonkortasuna mantentzea” eta “Batasuneko politika ekonomiko orokorrei babesa ematea”170. Beste banku zentral batzuk, hala nola Estatu Batuetako Erreserba Federalak, mandatu zabalago bat daukate, eta horien barnean sartzen da enpleguaren babesa.
Interes orokorreko zerbitzuak zuzenean eman daitezke, edo hirugarren sektore baten edo beste entitate pribatu batzuen bidez, baina erantzukizun juridikoa beti izango da botere publikoena: “Jarduteko baimena duen estatu-ahalmeneko entitate publiko edo pribatu ororen ekintza Estatuari zuzenean egotz dakizkiokeen egitateen erantzukizun bat badelako ustean kokatzen da, zerbitzuak Estatuaren izenean ematen direnean gertatzen den bezala”171.
Gizarte-zerbitzuen unibertsaltasunak esan nahi du botere publikoek bermatu egin behar dutela pertsona guztiek eskubide guztiak erabat baliatu ahal izatea. Gizarte-eskubideak herritar guztientzat dira eskubide; ez dira pribilegio batzuentzat eta bazter-prestazio beste batzuentzat. Eskubideen ikuspegitik funtsezko printzipio bat izateaz gain, unibertsaltasuna giltzarri da Estatu sozialaren bideragarritasuna ziurtatzeko ere. Enpirikoki frogatua dago gizarte-prestazioak pobrezian dauden pertsonei soilik emateak ahuldu egin ohi duela erdi-mailako klaseek ongizate-estatuari ematen dioten laguntza eta berorren eremua murriztu egin ohi dela172.
Botere publikoek “bide egoki guztietatik” erabil ditzaketen “baliabide guztiak” erabili arte gauzatu behar dituzte eskubide sozioekonomikoak (EESKNIko 2.1 artikulua). Helburu horrek, zeinaren inguruan ibili behar baitute gizarte-politikek, ez du exijitzen gizarte-prestazioak modu berean eman behar zaizkienik pertsona guztiei. Esate baterako, bereiz litezke diruzko gizarte-prestazioak (gutxieneko errenta) eta gauzaz ematen direnak (osasun-laguntza). Lehenak, inguruabar jakin batzuetan, oso gizarte-egoera ahulean dauden pertsonentzat gorde daitezke, eta bigarrenak, ostera, berdin aitortu beharko lirateke, unibertsal diren aldetik. Nolanahi ere, botere publikoek frogatu behar dute, eta ez herritarrek, hartutako neurri eta politiketan erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili direla, eskubideak oinarrizko maila batean gozatzea bermatzen dutela eta egokiak direla pixkanaka eskubide sozioekonomikoak maila egoki batean betetzeko.
D. Informazio bereizia eman behar da eskubide sozioekonomikoen eskuratze-mailari buruz
Giza eskubideak unibertsalki aitortuak direnez, beharrezkoa da botere publikoek datu bereiziak ematea, biztanleek eskubide sozioekonomikoak zenbateraino lortu eta gozatzen dituzten ebaluatzeko. Ildo horretan, berriki Nazio Batuetako EESKen Batzordeak gomendio hauxe egin dio Espainiari:
“Bildu dadila informazio estatistikoa bereizirik, pertsona eta talde kaltetuak identifikatzeko xedearekin, eta areagotu dadila ahaleginen eraginkortasuna, haien eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak babesteko”173.
Gizarte-bazterketari arlo ugaritatik begiratu behar zaio. Esate baterako, FOESSA Fundazioak 35 adierazle haztatu darabiltza bere eskalan. Adierazle horiek, besteak beste, alderdi hauei dagozkie: enplegua, diru-sarrerak, ondasun-gabetzea, parte-hartzea, hezkuntza, etxebizitza, osasuna, portaera gatazkatsuak eta laguntza-sareak174.
Giza eskubideak berdintasunez gozatzeko, bereziki begiratu behar zaio gizarte-egoera ahulenean dauden taldeen egoerari. Pertsona batzuei beren izaeragatik edo talde jakin bateko kide izateagatik eskubide batzuk mugatzea edo ukatzea haien oinarrizko eskubidea urratzea da, eta, gainera, gizarte osoa ere arriskuan jartzen du. Osasunerako eskubideari dagokionez, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agentziak gaztigu hauxe egin die estatu kideei: “Egoera irregularrean dauden pertsona migratzaileei osasun-laguntzarik ez emateak arriskuan jartzen du haien bizitza eta ongizatea, areagotu egiten du etorkizunean izan ditzaketen premiazko tratamenduen kostua eta osasun publikoarentzat arriskutsu ere gerta liteke”175. Eskubide horrexen inguruan, EESKen Batzordeak hauxe gogorarazi du: “Estatuek osasunerako eskubidea errespetatzeko betebeharra dute; bereziki, ez dute ukatu edo mugatu behar pertsona guztiek, horien barnean direla presoak edo atxilotuak, gutxiengoen ordezkariak, asiloa eskatu dutenak zein legez kanpoko etorkinak (sic), osasun-zerbitzu prebentibo, sendagarri eta aringarriak modu berean eskuratzeko duten eskubidea”176.
Kontuan hartuta berdintasunaren eta bereizkeriarik ezaren printzipioek gidatu behar dituztela giza eskubideen arloko politika publikoak, giza eskubideen adierazleen erabilera guztiz da garrantzizkoa eskubide horien babes-mailaren eta aurrerapen progresiboaren jarraipena egiteko.
E. Beharrezkoa da politika publikoek giza eskubideetan nola eragiten duten ebaluatzea
Eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatzeko betebeharraren ondorio zuzen gisa, ez da printzipio onargarria eskubide horiei dagokienez lortutako babes-maila gutxitzen duten neurriak hartzea. Betiere botere publikoek frogatu behar dute eskubideen gozamenean egindako murrizketak justifikatuta daudela, eskubide sozioekonomikoen argitan eta erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili direlako.
Neurri atzerakorrak ezartzeko debekuak garrantzi berezia hartzen du ekonomia krisian den eta gastu publikoa murrizten den garaietan. Administrazio batek eskubide aldetik neurri atzerakorrak hartzeko asmoa badu, azterlan bat egin eta argitaratu beharko du neurri horiek itxuraz giza eskubideetan nola eragingo duten ebaluatzeko.
Gizarte-eskubideen arloan, erabilgarri dauden baliabide guztiak modu eragingarrian erabil ote diren ebaluatzeko, xeheki aztertu behar dira diru-sarrera publikoak, gastu publikoaren banaketa, diru-politika, finantza-merkatuaren erregulazioa, defizit publikoaren eta zor publikoaren kudeaketa eta garapenerako laguntza ofiziala177.
Giza eskubideen gaineko eraginaren ebaluazioak baditu erronkak, baina erronka horiek metodologikoak dira, eta ez kontzeptualak. Eraginaren ebaluazioak badu zerikusia politika publikoen diseinuarekin. Jadanik badira hainbat tresna metodologiko azter litezkeenak eta, hala badagokio, botere publikoek partzialki txerta ditzaketenak giza eskubideetan nola eragiten duten ebaluatzeko. Esate baterako, ingurumenaren arloan, gaur egun ingurumenaren gaineko eraginaren ebaluazioa funtsezko tresna da baliabide naturalak zaintzeko eta ingurumena defendatzeko, prozedura administratiboetan beharrezko betekizun izateaz gain178. Beste etsenplu interesgarri bat generoaren gaineko ebaluazioa da, erkidegoko, estatuko eta konparatutako zuzenbidean garaturikoa179. EBren testuinguruan, 2011n Göteborgen eta Laekenen egindako Europako Kontseiluen mandatuari jarraiki, Europako Batzordeak metodologia eta ikuspegi integratu batzuk ezarri zituen politika edo pieza arauemaile berriek ekonomian, gizartean edo ingurumenean ekar ditzaketen eraginak ebaluatzeko. Eraginaren ebaluazioaren xedea politiken kalitatea eta koherentzia hobetzea da, eta onuragarri gertatu behar du horien gardentasunerako, komunikaziorako eta informaziorako; beraz, ez da hartu behar eztabaida politikoaren ordezkotzat180.
F. Kontuak eman beharrak eta eskubideak elkarren mendeko izateak berekin dakarte eskubide horien bermeak zabalkiro interpretatzea
Kontuak ematea botere publikoen eta gizarte osoaren artean hitz egiteko prozesu ireki gisa hartu behar da. Horren bidez, lehenek erakutsi, azaldu eta justifikatuko dute nola bete dituzten giza eskubideen arloan dituzten betebeharrak, eta herritarrek, ostera, aukera izango dute administrazioak eskubide horiei dagokienez zer lehentasun dituzten jakiteko.
Mekanismo asko daude kontuak emateko: eraginaren ebaluazioa, parlamentu-txostenak, aurrekontu parte-hartzaileak, herriaren defentsa-bulegoak, baliabide judizialak antolatzea (justiziabilitatea) eta abar. Mekanismo horiek ez dira elkarren artean baztertzaileak, baizik eta guztiz dira elkarren osagarri.
Erakundeen bermeekin batera (judizialak edo administratiboak), eskubide zibil eta politikoen erabilera herritarrek beren eskubideak defendatzeko eta babesteko duten tresna bihurtzen da.
“Erakundez kanpoko bermeak edo berme sozialak, hain justu, eskubideak babesteko edo defendatzeko tresnak dira, baina batez ere, ezar daitezkeen bitartekotza instituzionalak alde batera utzita, titularren euren jardunen mende daude. (...) Eskuarki, horien bidez, eskubideek babestutako oinarrizko beharrizan eta interesak gogobete daitezela erreklamatzeko eskubide zibilak eta parte hartzeko eskubideak baliatzen dira”181.
Gizarte demokratiko batean, hiri-espazioa ez da soilik zirkulazio-eremu bat, baizik eta baita parte hartzeko espazio bat ere182. Biltzeko eskubidea, Konstituzioko 21. artikuluan aitorturikoa183,
“Aldi baterako elkarte baten bidez egindako adierazpen-askatasunaren agerraldi kolektibo bat da (eta) ideiak trukatzeko edo azaltzeko, interesak defendatzeko edo arazoak eta aldarrikapenak zabaltzeko teknika instrumental gisa jarduten du; beraz, printzipio demokratiko parte-hartzailearen bide bat da, eta, iritzi nagusiaren arabera, elementu egituratzaile hauek ditu: subjektua –pertsonen talde bat–, denbora –iraupen igarokorra–, helburua –xedearen zilegitasuna– eta errealitatea edo objektua –tokia–“184.
Oinarrizko eskubideak direnez, modu murriztailean interpretatu behar dira biltzeko eta manifestazio publikoak gauzatzeko eskubideari jarritako mugak, eta muga horiek beti beharrezkoak eta proportzionalak izan behar dute. Estrasburgoko Auzitegiak aitortu duen bezala, definizioz, “espazio publikoan egiten den edozein manifestaziok ekar ditzake nolabaiteko eragozpenak ohiko bizitzan, trafikoa etetea barne dela, eta manifestariek indarkeria-ekintzetan parte hartzen ez badute garrantzitsua da agintaritza publikoek bilera baketsuekiko halako tolerantzia bat agertzea”185.
Bai kontuak ematearen ikuspegitik, eta bai eskubide guztiak elkarren mendekoak eta banaezinak direla oinarritzat hartuz, eskubide sozioekonomikoen justiziabilitatearekin eta beste berme instituzional-erako batzuekin batera, eskubide zibilak (batez ere, biltzeko eskubidea eta elkartzeko eskubidea) botere publikoek giza eskubideen inguruan dituzten betebeharrak beteko dituztelako berme bihurtzen dira herritarrentzat.
G. Informazioa eskuratzeko eskubidea bermatu behar da eta herritarren parte-hartze aktiboa sustatu
Informazioa eskuratzeko eskubideak, “informazioa jasotzeko askatasunaren” ondoriozkoak (Giza Eskubideen Europako Hitzarmeneko 10.1 artikulua), gardentasun handiagoa eta demokraziarik albait irekiena lortzeko etengabeko ahalegina exijitzen du.
Administrazioaren eta herritarren arteko harremanak eraginkorragoak izateko, informazioaren eta jakintzaren teknologiek modua ematen dute politika publikoetan zeharka txertatzeko artxibo eta erregistro administratiboetan dagoen informazioa modu aktiboan zabaltzeko irizpideak. Informazioa eskuratzeko eskubideak printzipio hauek ditu oinarri: unibertsaltasuna, azkartasuna, sinpletasuna, doakotasuna, laguntza, publizitatea, gardentasuna, mugen interpretazio murriztailea eta arrazoitua, eta ezezko administrazio-erabakien aurka errekurtsoa jartzeko eskubidea. Parte-hartze aktiboaren printzipio gidariak honako hauek dira: unibertsaltasuna, proaktibitatea, laguntza, neutraltasuna, gardentasuna, erabaki irekia, segurtasun juridikoa, adiskidetzea eta gatazken prebentzioa, eta parte-hartze benetako, eraginkor eta esanguratsua186.
Irekia187 ataria eta halako ekimenak administrazio-jarduketan gardentasun handiagoa lortzeko pauso bat dira. Nolanahi ere, Nazioarteko Gardentasuna erakundeak 2010ean egindako autonomia-erkidegoen gardentasun-indizeak 14. postu apalean kokatzen du Euskal Autonomia Erkidegoa, 100 punturen gainean 57,5 emanda188. Foru aldundiei dagokienez, 2012an aztertutako 44 aldundietatik, Bizkaikoa buruan ageri zen (95 puntu), Arabakoa 14. lekuan (57,5), eta Gipuzkoakoa 29. lekuan (33,8). Estatuko batez besteko orokorra 48,6 puntukoa zen189. Estatu mailan, inondik ere deigarri eta kezkagarri da Espainia izatea milioi bat biztanletik gorako Europako herrialde bakarra oraindik gardentasunari eta informazioaren sarbideari buruzko legerik ez duena, nahiz eta horretarako baden konstituzio-mandatu bat 1978tik190.
Parte-hartze aktiboaren printzipioaren garrantzia guztiz adierazgarria da Europar Batasuneko organoei dagokienez, geografikoki eta instituzionalki urrunago baitaude herritarrengandik. Erantzun egin behar zaie EBko erakundeek –batez ere Batzordeak eta Europako Banku Zentralak– duten gabezia demokratikoari buruzko zalantza eta kritika gero eta ugariagoei. Zehazki, 2012ko martxoan, EBko 25 estatu kidek “Zerga Ituna” deiturikoa ezarri izanak aldaketa handiak ekarri ditu; hain zuzen ere, austeritatea sakratutzat jo eta hainbat mekanismo ezarri ditu Europako Justizia Auzitegiaren bitartez esku hartzeko, baldin eta estatu kideren batek defizit estrukturalaren gehieneko muga gainditzen badu. Aldaketa horiek ez dira oraingo premiari erantzuteko; aitzitik, estrukturalak dira, eta errotik aldatzen dute EBren eta EBko estatuen datozen urteetarako ekonomia- eta zerga-politika. Horregatik, exijitzekoa zatekeen eztabaida publiko handiago bat.
Gobernantza onak exijitzen duenez, ziurtatu egin behar da pertsonek informazio xehatu eta garrantzizkoa izatea eta modu esanguratsuan eta berdintasun-baldintzetan parte hartzea haiei eragiten dieten erabakietan.
156 Konstituzio Auzitegiaren 36/1991 Epaia, otsailaren 14koa, 5. Oinarri Juridikoa.
157 Giza Eskubideen Batzordea, 31. Ohar Orokorra: Ituneko estatu-alderdiei ezarritako betebehar juridiko orokorraren izaera, NBE: CCOR/C/21/Rev.1/Add.13 dok., 2004ko maiatzaren 26koa, 14. paragrafoa.
158 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra, 1998, 4-5. paragrafoak.
159 EESKen Batzordea, Azken Oharrak: Espainia, NBE: E/C.12/ESP/C0/5 dok., 2012ko maiatzaren 18koa, 8. paragrafoa.
160 Konstituzioko 38. artikulua: “Enpresa-askatasuna aitortzen da merkatu-ekonomiaren eremuan. Botere publikoek bermatu eta babesten dituzte haren egikaritza eta ekoizgarritasunaren defentsa, ekonomia orokorraren eskakizunei kasu eginez, eta, hala denean, plangintza kontuan izanik”.
161 Stewart Lansley, The Cost of Inequality: Why Economic Equality is Essential for Recovery, Gibson Square Books, 2012.
162 James Pontusson, Inequality and Prosperity: Social Europe vs. Liberal America, Cornell University Press, 2005. Arthur M. Okun-ek proposatutako tesi sonatuaren aurka, Equality and Efficiency: Okun, Equality and Efficiency: The Big Tradeoff, Brookings Institution Press, 1975.
163 Eurostaten datuen arabera. Center for Economic and Social Rights, Visualizing Rights: A Snapshot of Relevant Statistics on Spain, 2012, 7. or.
164 BOE, 153. zk., 1980ko ekainaren 26koa.
165 Comité Européen des Droits Sociaux, Conclusions XIX-2 (2009, Espagne), Articles 3, 11, 12, 13 et 14 de la Charte et Article 4 du Protocole additionnel, 2010eko urtarrila, 23-24. or.
166 Didier Fouarge, Costs on non-social policy: Towards an economic framework of quality social policies –And the costs of not having them, Report for the Employment and Social Affairs DG– European Commission, 2003.
167 Vicenç Navarro, El Subdesarrollo Social en España: Causas y Consecuencias, Anagrama, 2006; Vicenç Navarro eta Jillian Reynolds, “La inversión en Protección Social en España en el contexto de la Unión Europea. El reto del déficit social”, in Vicenç Navarro (dir.), La situación social en España III, Biblioteca Nueva, 2009, 31-135. or.; Eurostat, In 2009 a 6.5% rise in per capita social protection expenditure matched a 6.1% drop in EU-27 GDP, Statistics in focus 14/2012, 2012ko urtarrila.
168 Espainiako Gizarte Zerbitzuetako Zuzendari eta Kudeatzaileen Elkartea, Índice DEC – Índice de Desarrollo de los Servicios Sociales, 2012. (Euskal Autonomia Erkidegoari buruzko kapitulua, 107-112. or.).
169 Konstituzioko 35. artikulua: “1. Espainiar guztiek lan egiteko eginbeharra dute, eta lanerako eskubidea dute, lanbide edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eta lanean igotzeko eskubideak dituzte, eta beren beharrizanak eta beren familiarenak asetzeko adina ordainsari jasotzeko eskubidea ere, inoiz sexu-arrazoiengatik bereizkeriarik gertatu gabe. 2. Legeak langileen estatutu bat arautuko du”.
170 Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Ituneko 282.2 artikulua: “Europako Banku Zentralaren artezkaritza-organoek zuzenduko dute BZES (Banku Zentralen Europako Sistema). Prezioen egonkortasunari eustea izango da BZESren helburu nagusia. Helburu horri kalterik egin gabe, Batasunaren ekonomia-politika orokorrei ere laguntza emango die, Batasunaren helburuak lortzen laguntzeko”.
171 Giza Eskubideen Amerika Arteko Gortea, Ximenes Lopes Brasiles aurka kasua, 2006ko uztailaren 4ko Epaia, 87. paragrafoa.
172 James Pontusson, Inequality and Prosperity: 2005, 194. or., 1980ko urteetan Erresuma Batuan egindako gizarte-erreformei dagokienez.
173 EESKen Batzordea, Azken Oharrak: Espainia, 2012, 8. paragrafoa.
174 FOESSA Fundazioa, VI Informe sobre exclusión social en España. Resumen, FOESSA, 2008, 52. or.
175 Fundamental Rights Agency, Migrants in an irregular situation: access to healthcare in 10 European Union Member States, Publications Office of the European Union, 2011, 7. or.
176 EESKen Batzordea, 14. Ohar Orokorra: Osasuna ahalik eta mailarik gorenean gozatzeko eskubidea, NBE: E/C.12/2000/4 dok., 2000ko abuztuaren 11, 34. paragrafoa.
177 Center for Women’s Global Leadership, Maximum Available Resources and Human Rights: Analytical Report, Rutgers, 2011.
178 1/2008 Legegintzako Errege Dekretua, Proiektuek Ingurumenean duten Eragina Ebaluatzeko Legearen testu bategina onartzen duena (BOE, 23. zk., 2008ko urtarrilaren 26koa).
179 Emakumeen eta gizonen berdintasunerako otsailaren 18ko 4/2005 Legea (EHAA, 42. zk., 2005eko martxoaren 2koa), eta Genero-eragina Ebaluatzeko Jarraibideak (EHAA, 51. zk., 2007ko martxoaren 13koa); emakumeen eta gizonen arteko benetako berdintasunerako martxoaren 22ko 3/2007 Lege Organikoko 19. artikulua (BOE, 71. zk., 2007ko martxoaren 23koa); eta botere publikoen “berdintasunerako betebehar orokorra” (general equality duty), Erresuma Batuko Berdintasunerako Legearen 149. Atalean jasotakoa (Equality Act 2010).
180 Europako Batzordea, Eraginaren ebaluazioari buruzko jakinarazpena, COM (2002) 276 azkena, 2002ko ekainaren 5a, 5. or.
181 Gerardo Pisarello, Los derechos sociales y sus garantías: Elementos para una reconstrucción, Trotta, 2007, 123. or.
182 Konstituzio Auzitegiaren 66/1995 Epaia, maiatzaren 8koa, 3. Oinarri Juridikoa.
183 Konstituzioko 21. artikulua: “1. Bilera baketsu eta armarik gabekoak egiteko eskubidea aitortzen da. Eskubide horren egikaritzak ez du aurretiazko baimenik behar. 2. Bilerak iraganbide publikoetan egiteko edo kale-agerraldiak burutzeko, agintariari aldez aurretiko jakinarazpena egin behar zaio, eta hark halakoak debekatu ahal izango ditu, soilik, pertsona eta ondasunen arriskuaz, ordena publikoa asaldatzeko arrazoi oinarridunak daudenean”.
184 Konstituzio Auzitegiaren 85/1988 Epaia, apirilaren 28koa, 2. Oinarri Juridikoa.
185 GEEA, Ashughyan Armeniaren aurka kasua, 2008ko uztailaren 17ko Epaia, 90. paragrafoa.
186 Arartekoaren 6/2010 Gomendio Orokorra, abenduaren 30ekoa: Gardentasuna eta agiri publikoak eskuratzeko eskubidea. Bereziki, ingurumen informazioa eskuratzea. Eta Arartekoaren 12/2011 Gomendio Orokorra, abenduaren 28koa: Demokrazia eta herritarrek parte hartzea. Bereziki, ingurumen-prozesuetan parte hartzea.
187 http://www.irekia.euskadi.net/eu
188 http://www.transparencia.org.es
189 http://www.transparencia.org.es/INDIP/INDICE_INDIP.htm.
190 Konstituzioko 105. artikulua: ”Legeak arautuko du: a) Herritarrei entzutea, zuzenean edo legeak aitortutako antolakuntza eta elkarteen bidez, haiei dagozkien administrazio-xedapenak prestatzeko prozeduran. b) Herritarrak artxibo eta erregistro administratiboetara sartzea, salbu eta estatuaren segurtasun eta defentsari, delituen ikerketari eta pertsonen bizitza pribatuari dagokienez. c) Administrazio-egintzak burutzeko prozedura, bidezkoa denean interesdunak esan beharrekoa entzutea bermatuz”. 2012ko martxoaren bukaeran, Espainiako Gobernuak Gardentasunari, Informazio Publikorako Irisgarritasunari eta Gobernu Onari buruzko Lege Aurreproiektua aurkeztu zuen. http://www.leydetransparencia.gob.es/.